چکیده مستقیم خارجی متقابل پدیده جهانیشدن محسوب می شود و همزمان با بحث توسعه اقتصاد داناییمحور و پدیده اقتصادی را فراهم کنند.

Transcript

1 فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز یکپارچگی اقتصادی منطقهای و تأثیر آن بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی متقابل )برآورد مدل جاذبه برای كشورهای عضو سازمان کنفرانس اسالمی( * وحید شقاقی شهری دریافت: 95/8/12 پذیرش: 95/10/22 یکپارچگی اقتصادی منطقهای / سرمایهگذاری مستقیم خارجی / کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسالمی / مدل جاذبه چکیده امروزه یکپارچگی اقتصادی و منطقهای یکی از واکنشهای انفعالی کشورها برای مقابله با پدیده جهانیشدن محسوب می شود و همزمان با بحث توسعه اقتصاد داناییمحور و پدیده جهانیشدن اقتصاد و متعاقب آن گسترش مبادالت تجاری و سرمایهگذاریهای دوجانبه بحث یکپارچگی اقتصادی و منطقهای نیز در مناطق مختلف جهان رونق گرفته است. از اینرو کشورهای اسالمی با تکیه بر مزایای نسبی و ظرفیتهای بالقوه اقتصادی میتوانند با کسب تجارب متفاوت از همگراییهای مختلف اقتصادی- منطقهای توان خود را برای حرکت در روند جهانیشدن افزایش داده و با شناخت مزیتهای نسبی و تکیه بر الزامات اقتصاد داناییمحور موجبات افزایش جریانهای سرمایهگذاری خارجی و در پی آن رشد اقتصادی را فراهم کنند. در مقاله حاضر با هدف بررسی تأثیر یکپارچگیهای اقتصادی منطقهای بر جذب *. استادیار اقتصاد دانشگاه خوارزمی vahidshaghaghi@yahoo.com 1. Dynamic Stochastic General Equilibrium

2 28 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 سرمایههای خارجی )دوطرفه( الگوی تعمیمیافته جاذبه 1 برای کشورهای اسالمی )کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسالمی ) 2 در دوره زمانی برآورد شد. نتایج برآورد مدل در کل نشان میدهد یکپارچگیهای منطقهای کشورهای اسالمی و گسترش و تقویت بازار مشترک اسالمی بر حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی 3 متقابل بین کشورهای مذکور خواهد افزود. طبقهبندی F15, F21 :JEL 1. Gravity Model. 2. Organization of Islamic Conference (O.I.C). 3. Foreign Direct Investment (FDI).

3 29 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم مقدمه سخن اندیشه حوزه در چرخش یك از میتوان جهانی اقتصاد بنیادین تحوالت كنار در خارجی مستقیم سرمایهگذاری دور نهچندان گذشتهای در دارد. بسیاری اهمیت كه گفت توسعهنیافته کشورهای منابع از بهرهکشی برای بیگانه کشورهای سلطه از نمادی 1 )FDI( كمتر است. درآمده دیگری بهصورت داستان امروز ولی میشد تلقی درحالتوسعه یا باشد. نداشته خارجی سرمایههای جلب برای طویلی و عریض برنامههای كه است دولتی کشورهای اکثر در خارجی سرمایهگذاری رد بر مبتنی نگرش شدن سپری از پس درواقع کشورها این در خارجی سرمایهگذاری اندازه از بیش مقبولیت شاهد امروزه درحالتوسعه سرمایهدار كشورهای كالن اقتصاد مدیریت در خارجی سرمایهگذاری نقش افزایش هستیم. مورد سرمایهگذاریها نوع این مجدد بررسی شد موجب درحالتوسعه کشورهای نیز و در چشمگیری گسترش حوزه این به اقتصاددانان ورود با بگیرد. قرار اقتصاددانان توجه نظریات و دیدگاهها و گرفت صورت خارجی مستقیم سرمایهگذاری به مربوط مطالعات برای راهحلهایی یافتن پی در درحالتوسعه کشورهای از بسیاری که شد مطرح متعددی برمیدارند. گام خارجی سرمایهگذاری جذب افزایش توسعه و رشد در خارجی سرمایههای جلب ضرورت به توجه با اخیر سالهای در سرمایهگذاریهای توسعه و جلب بسترهای بهعنوان نیز دیگر پدیده دو کشورها اقتصادی پیمانهای تشکیل و منطقهگرایی اولی که است شده مطرح بینکشوری و متقابل خارجی دیگری و فرامنطقهای تجاری اقتصادی همگراییهای و جهانیشدن درکنار منطقهای چنین ایجاد که واداشت اینباره در تفکر به را اقتصاددانان که است داناییمحور اقتصاد کشورهای در دانشبنیان اقتصاد بسترهای تدارک درکنار منطقهای پیمانهای و توافقات سرمایهگذاری جذب و تجاری و اقتصادی مبادالت افزایش در نقشی و سهم چه میزبان دارد. کشوری بین خارجی آغاز جهانی اقتصاد یکپارچگی از جدیدی دور اخیر دهه چند در شد ذکر همانطورکه تجاری و اقتصادی روابط توسعه و تعمیق برای درحالتوسعه و توسعهیافته کشورهای و شده گام اقتصادی همگراییهای گسترش سمت به اقتصادیشان رشد به شتاببخشی درجهت و 1. Foreign Direct Investment.

4 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 30 پیش یکدیگر به کشورها اقتصاد بیشتر وابستگی بهسوی جهانی اقتصاد روند و برداشتهاند بهعنوان سرمایهگذاری و تجارت درحالتوسعه کشورهای از بسیاری در همچنین میرود. میشود محسوب اقتصادی همگرایی از تأثیرپذیرنده نیز و ایجادکننده عوامل مهمترین لذا دارد جهانی اقتصاد به نسبت کوچکتری ابعاد منطقهای همکاریهای که آنجا از و کشورهای اینرو از مواجهاند. کمتری تجاری و اقتصادی مشکالت با آن شرکتکنندگان مقابل در را خود اقتصاد طریق این از تا میآورند روی منطقهگرایی به نیز درحالتوسعه و حل منطقهای مقیاس در را اقتصادی و تجاری مسائل و کرده حفظ جهانی مشکالت کشورها بنابراین دهند. افزایش را خود رقابتی و نسبی مزیتهای درنهایت و کنند فصل بلوکهای تشکیل و اقتصادی اتحادیههای و ترجیحی موافقتنامههای از استفاده دنبال به انتقال و مقیاس از ناشی صرفههای تجاری یکپارچگیهای منافع از بتوانند تا هستند منطقهای آزاد تجارت موافقتنامه. 1 جویند بهره خارجی سرمایهگذاریهای جذب و جدید فناوریهای 4 مرکوسور 3 آسیا شرق جنوب ملتهای اتحادیه اروپا اتحادیه 2 )نفتا( شمالی امریکای جمله از 6 اقیانوسیه و آسیا اقتصادی همکاریهای سازمان 5 شانگهای همکاری سازمان میروند. بهشمار اقتصادی همکاری سازمانهای و منطقهای پیمانهای مهمترین جلب نگرش کنار در و خود اقتصادی رشد افزایش تکاپوی در نیز اسالمی کشورهای و قابلتوجه بازاری اندازه همجواری بهدلیل بینالمللی و فراملیتی شرکتهای سرمایههای مشترک دین و زبان فرهنگی و اقتصادی تشابه و همگرایی منطقه در مصرفی بزرگ در امنیت و ثبات برقراری و همسایه کشورهای با تعامالت گسترش لزوم نیز و همنژادی بهرهبرداری و جدید فناوریهای جذب اقتصادی و تجاری روابط تعمیق به نسبت منطقه عالقمند اسالمی کشورهای بین مشترک سرمایهگذاری و تجاری ظرفیتهای از حداکثری همکاری شورای 8 8 دی 7 اکو نظیر منطقهای پیمانهای و بلوکها تشکیل با و هستند 2. North American Free Trade Agreement (NAFTA). 3. Association of Southeast Asian Nations (ASEAN.( 4. Mercosur. 5. Shanghai Cooperation Organization. 6. Asia Pacific Economic Cooperation (APEC). 7. ECO: Economic Cooperation Organization. 8. D ص ) 2003 ( معلمی و طیبی 1.

5 31 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم ابعادی در و 3 اسالمی همکاری سازمان 2 عرب اقتصادی همکاری شورای 1 خلیجفارس زا حداکثری بهرهبرداری جهت در 4 اسالمی مشترک بازار تشکیل برای برنامهریزی وسیعتر پیش در طوالنی راهی هدف این عملیساختن تا قطعا که میکوشند مشترک ظرفیتهای دارند. در اسالمی کشورهای همگرایی و منطقهگرایی که پرسش این به پاسخ برای مقاله این در متقابل خارجی سرمایهگذاری جریانات افزایش در تأثیری و سهم چه دانشبنیان اقتصاد بستر میشود. تقسیم زیر بهصورت مقاله ساختار داشت خواهد و داشته اسالمی کشورهای بین اقتصادی ادغامهای اهمیت اسالمی کنفرانس سازمان از تاریخچهای شرح به مقدمه از بعد از تصویری نیز و دارند( تحقق امکان یا و رسیده فعلیت به تاکنون )که سازمان این در بخش میشود. اشاره سازمان این عضو کشورهای تجاری و اقتصادی متغیرهای وضعیت مستقیم سرمایهگذاری و اقتصادی یکپارچگی متقابل اثرات نظری جنبههای تحقیق دوم و یکپارچگی تجارت مبحث سه مشترک موضوع ادبیات و تئوریها )شامل را خارجی تأکید با موضوع با مرتبط تجربی مطالعات میگیرد. دربر خارجی( مستقیم سرمایهگذاری مطالعات میان مقایسهای ارائه و اسالمی کشورهای عرصه در خارجی و داخلی مطالعات بر در شد. خواهد آورده مقاله سوم بخش در خالصه بهصورت و جدول قالب در انجامشده تأثیر بررسی برای مناسبی مدل تجربی شواهد و تئوریک مبانی براساس چهارم بخش اسالمی کشورهای دوطرفه خارجی مستقیم سرمایهگذاری جریان بر منطقهای یکپارچگی اب منطقهای همگراییهای ارتباط و شده برآورد جاذبه مدل بخش این در میشود. انتخاب پیشنهادهای و نتیجهگیری به نیز آخر بخش میشود. بررسی دوطرفه خارجی سرمایهگذاری میپردازد. سیاستی اسالمی کنفرانس سازمان 1. جهان اقتصادی سیاسی بلوکهای از یکی بهعنوان )OIC( اسالمی کنفرانس سازمان 1. Gulf Cooperation Council (GCC). 2. Council of Arab Economic Unity (CAEU). 3. Organization of Islamic Cooperation (OIC). 4. Islamic Common Market.

6 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه سپتامبر 25 در سازمان این است. اسالمی کشورهای بین کلی سیاستگذاری مرجع به )که مراکش رباط در اسالم دنیای سران نشست اولین جریان در کشور 25 عضویت با نشست سومین شد. تأسیس شد( برگزار بیتالمقدس در صهیونیستها آتشسوزی دنبال اقتدار ایجاد هدف با 1972 فوریه در اسالمی کنفرانس سازمان کشورهای خارجی وزرای مختلف زمینههای در اسالمی دولتهای همکاری و اسالمی کشورهای همبستگی ارتقای و نشستهای نیز آن از پس گردید. تنظیم و برگزار علمی فرهنگی اجتماعی اقتصادی بازار ایجاد و یکپارچگی بحث درنهایت و شده انجام سازمان اهداف تحقق برای متعددی کنفرانس سازمان واقع در 2000(. اسالمی کنفرانس )سازمان شد مطرح اسالمی مشترک به را خود اهداف آن متعاقب و کرد بهکار آغاز سیاسی سازمان یک بهعنوان ابتدا اسالمی همکاریهای اینرو از داد. سوق عضو کشورهای میان اقتصادی همکاریهای بهبود سمت بهمنظور همچنین شد. مطرح سازمان بحث مورد مهم موضوعات از یکی بهعنوان اقتصادی اتخاذ مختلف تصمیمات نیز عضو کشورهای میان تجاری همکاری و اقتصادی اقتدار دوازدهمین در است. گرفته انجام تصمیمات این چارچوب در زیادی فعالیتهای و شده میان فناوری انتقال و پیشرفت بهمنظور توافقنامهای 1981 سال در سازمان این وزیران نشست تضمین و تجاری اجتماعی خطرات مقابل در سرمایهگذاری از حمایت و عضو دولتهای اقتصادی همکاری کمیته نشست اولین 1984 سال در. 1 آمد بهوجود خارج به سرمایه انتقال عضو کشورهای میان تجارت پیشرفت برای را کوتاهمدتی برنامه )COMCEC( تجاری و تجاری ترجیح تأسیس توافقنامه چارچوب کمیته همین نشست ششمین در و کرد اجرا دسامبر در اسالمی کشورهای سران نشست هفتمین در نمود. اتخاذ را عضو کشورهای میان توسعه کشاورزی بخشهای که شد اتخاذ اعضا میان اقتصادی همکاری عملی طرح 1994 و محیطزیست فنی همکاریهای و فناوری خارجی تجارت انرژی صنعت روستایی نشست هشتمین در 1997 سال در نهایت در میگرفت. دربر را کشوری بین سرمایههای همچنین شد. داده رأی اسالمی مشترک بازار تشکیل به و شده برگزار تهران در که سران به نیز خصوصی بخش و مؤسسات و وابسته بخشهای سایر سران نشست از دوره این در در اسالمی کشورهای نیز بعد دورههای در شدند. تشویق بازار این تشکیل برای همکاری 1. Chapra (1993).

7 33 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم در 2015 سال در که جلسه آخرین در داشتهاند. تأکید بازار این تشکیل بر مختلف سطوح در اسالمی همکاری سازمان ساله ده چشمانداز و راهبرد ترسیم ضمن شد برگزار ترکیه تروریسم با مبارزه ثبات و امنیت برقراری اولویت و محوریت با 2026 تا 2016 سالهای تقویت مسأله به فقر میزان کاهش و توسعه از حمایت بشر حقوق رعایت افراطیگری و چیز یک در عضو کشورهای تمام اگرچه شد. پرداخته نیز اسالمی مشترک بازار توسعه و سیاسی نظامهای توسعه سطح اقتصادی ساختارهای تفاوت ولی مشترکاند اسالم یعنی طوالنی راهی اسالمی مشترک بازار پیادهسازی برای شده موجب فرهنگی و قومی وضعیت کشورهای بین منطقهای همکاریهای در قابلقبولی نسبتا پیشرفت حال این با باشد. پیش در میشود. مشاهده سیاسی اقتصادی زیربلوکهای قالب در اسالمی کنفرانس سازمان کشورهای بین ترجیحی توافقنامههای و منطقهای گروهبندیهای از متنوعی طیف همچنین شورای 1 )اکو( اقتصاد همکاریهای سازمان است. شده منعقد اسالمی کنفرانس سازمان نمونههایی 4 عربی مغرب اتحادیه 3 عرب اقتصادی اتحادیه شورای 2 خلیجفارس همکاری عربی مغرب اتحادیه است. اسالمی کنفرانس سازمان اعضای بین منطقهای بلوکهای از تأسیس گام اولین در عرب اقتصادی اتحادیه شورای و فارس خلیج همکاری شورای 6 مشترک بازار یک تأسیس پی در آن از پس و داده قرار هدف را 5 گمرکی اتحادیه است ترجیحی توافقنامه یک )اکو( اقتصادی همکاری شورای دیگر طرف از بودهاند. و موانع کاهش اکو هدف میشود. اعمال عضو کشورهای کاالهای تولیدات بعضی بر که ناحیه یک ایجاد دیدگاه این در که است منطقهای برون و درون تجارت بهسوی حرکت عضو کشورهای دیدگاه این براساس میشود. برقرار عضو کشورهای بین ترجیحی تجاری میدهند. کاهش را تولیدات بعضی گمرکی و تعرفهای موانع وضعیت و جایگاه به اینک آن زیربلوکهای و OIC توسعه و تشکیل تاریخچه مرور با 1. ECO: Economic Cooperation Organization. 2. Gulf Cooperation Council (GCC). 3. Council of Arab Economic Unity (CAEU). 4. Arab Maghreb Union. تجاری سیاستهای و کرده حذف را خود بین تعرفهای موانع تمام عضو کشورهای سطح این در گمرکی: اتحادیه 5. میکنند. تدوین کشورها سایر مقابل در را مشترک و کاالها آزاد جریان دانستن مجاز بر عالوه مشترک بازار است. مشترک بازار اقتصادی همگرایی باالتر سطح 6. میآورد. فراهم را کارآفرینی و کار نیروی سرمایه همچون تولید عوامل آزاد جریان خدمات

8 34 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 متغیرهای اقتصادی مهم این سازمان اشاره میشود. سازمان کنفرانس اسالمی )OIC( جمعیتی بالغ بر 1/68 میلیارد نفر را در وسعتی بیش از 32 میلیون کیلومتر مربع دربر میگیرد. از نظر تعداد کشورهای عضو OIC با 57 عضو یکی از گستردهترین سازمانهای همکاری بینالمللی خارج از سازمانهای وابسته به )سازمان( ملل متحد بهشمار میرود. 1 درمجموع کشورهای عضو سازمان تقریبا 23 درصد کل مساحت جهان را به خود اختصاص دادهاند درصورتیکه تولید ناخالص داخلی آنها در سال 2014 تنها 9 / 17 درصد کل تولید ناخالص داخلی جهان بوده است. کشورهای OIC به چهار گروه تقسیم میشوند: کشورهای اسالمی با درآمد متوسط MICS( )OIC 2 کشورهای اسالمی صادرکننده نفت OECS( )OIC 3 کشورهای اسالمی درحال گذار TCCS( )OIC- 4 و گروه چهارم کشورهای اسالمی با حداقل درجه توسعهیافتگی LDCS( )OIC 5. مقایسه رشد اقتصادی کشورهای عضو OIC با جهان و کشورهای درحالتوسعه و توسعهیافته نشانگر این واقعیت است که روند رشد اقتصادی کشورهای عضو OIC برخالف روند جهانی سطح پایدار و یکنواختی نداشته و تغییرات قابل مالحظهای داشته است. در مورد ساختار تولیدی کشورهای عضو OIC بهعنوان یک مجموعه اقتصادی نیز میتوان گفت کشاورزی 16/7 درصد صنایع 38/4 درصد و خدمات 44/2 درصد کل تولید ناخالص آن را تشکیل میدهد. این نسبتها نشانگر تشابه ساختار تولید کشورهای اسالمی به ساختار تولید کشورهای با درآمد پایین و متوسط جهان است. همچنین توزیع جریانات سرمایهگذاری خارجی بین گروههای مزبور نشان میدهد در دو دهه اخیر در مجموع بیش از 90 درصد کل FDI ورودی به کشورهای عضو OIC در دو گروه کشورهای اسالمی با سطح درآمدی متوسط و کشورهای اسالمی صادرکننده نفت متمرکز شده و تنها ده درصد FDI ورودی سهم دو گروه دیگر است. در بخش تجارت خارجی نیز کشورهای عضو OIC همچون کشورهای درحالتوسعه در سالهای اخیر با کسریهای تجاری و حساب جاری مواجه بودهاند. درخصوص بررسی روند سرمایهگذاری مستقیم خارجی )FDI( ورودی در 1. IMF and SESRTCIC Publications (2001). 2. OIC Middle Income Countries. 3. OIC Oil Exporting Countries. 4. OIC Countries in Transition. 5. Least Developed Countries.

9 35 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم اسالمی کنفرانس سازمان عضو کشورهای هرچند گفت باید نیز OIC عضو کشورهای از ناچیزی سهم ولی میشوند قلمداد درحالتوسعه کشورهای اصلی زیرمجموعه )OIC( اختصاص خود به را درحالتوسعه کشورهای به ورودی خارجی مستقیم سرمایهگذاری 1(. )نمودار دادهاند ورودی )FDI( خارجی مستقیم سرمایهگذاری روند 1 نمودار دالر( )میلیارد OIC عضو کشورهای در درصد 12 متوسط بهطور ) ( دوره در OIC کشورهای آمارها براساس کشورهایی بین این در که کردهاند جذب را درحالتوسعه کشورهای به ورودی FDI جذب نظر از قزاقستان و عربی متحده امارات ترکیه مالزی اندونزی عربستان نظیر این داشتهاند بهتری وضعیت اسالمی کشورهای دیگر با مقایسه در خارجی سرمایهگذاری در را ورودی FDI حجم کمترین گابون و لیبی یمن عراق کشورهای که است درحالی 1(. )جدول کردهاند دریافت مذکور زمانی دوره طی کشورهای در FDI ورودی جریان خالص سهم آنکتاد منشره آمارهای مطابق همچنین 2( )نمودار یافته افزایش همواره 2013 سال تا دوره از جهان کل به نسبت OIC 2014 سال در درصد 10 / 8 به 2002 سال درصد 4 / 5 از جهان FDI کل از FDI-OIC نسبت و

10 36 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 افزایش یافته است )نمودار 3(. همچنین براساس آمارهای منتشره آنکتاد همواره بیش از 50 درصد جریان ورودی FDI در کشورهای OIC به شش کشور اسالمی جنوب و جنوب شرق آسیا تعلق دارد. جدول 1 روند سرمایهگذاری مستقیم خارجی )FDI( ورودی به ده کشور برتر عضو OIC )میلیون دالر( کشورها / سال اندونزی ترکیه مالزی امارات متحده عربی عربستان مصر آذربایجان قزاقستان ترکمنستان ایران مأخذ: آنکتاد. 2. چارچوب نظری یکپارچگیهای منطقهای و سرمایهگذاری مستقیم خارجی متقابل و معرفی مدل جاذبه 1 2. چارچوب نظری اثرات یکپارچگی بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی ادبیات نظری اخیر درباره اثرات یکپارچگی بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی شامل تئوریها و ادبیات موضوع مشترک سه مبحث تجارت )تجارت در بستر اقتصاد دانشپایه( یکپارچگی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی است. مطالعات اولیه دهه 1960 درباره یکپارچگی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی بر این نکته تأکید داشت که تشکیل اتحادیههای گمرکی سرانجام به عبور از مانع تعرفه منجر میشود با این ادعا که

11 37 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم 2014 آنکتاد مأخذ: OIC کشورهای در خارجی مستقیم سرمایهگذاری ورودی جریان خالص 2 نمودار طی جهان و درحالتوسعه کشورهای دیگر توسعهیافته کشورهای با مقایسه در 2013 و دورههای OIC کشورهای در خارجی مستقیم سرمایهگذاری ورودی جریان روند 3 نمودار )چپ/میلیارد توسعهیافته کشورهای و اسالمی کشورهای از غیر به درحالتوسعه )درصد( جهان کل از هریک سهم و دالر(

12 38 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 روند گسترش یکپارچگی مزیتهای محلی کشورها را در کنار اتحادیههای گمرکی بهبود میبخشد بهطوریکه این کشورها صادرات به کشورهای خارج از اتحادیه گمرکی را بهکار میگیرند و چنین روندی سرانجام منتهی به ایجاد جریانهای وسیعی از سرمایهگذاری مستقیم خارجی میشود. گسترش این جریانها نیز به نوبه خود باعث میشود شرکتهای چندملیتی برای همراهی با تغییرات در نوع رقابتپذیری مزیتهای محلی و اشکال سازمانی متنوع ناشی از تشکیل اتحادیههای گمرکی واکنشهای استراتژیک الزم را بهکار گیرند. همانطورکه از الگوی»خلق سرمایهگذاری«و»انحراف سرمایهگذاری«1 کیندلبرگر )1966( 2 برمیآید واکنش استراتژیک شرکتهای چندملیتی به ایجاد اتحادیههای گمرکی در ارتباط مستقیم با اثرات ایستای ابداع تجاری و انحراف تجاری است البته مفاهیم مربوط به رفاه در مورد این مبحث )اثرات ایستای تجاری( در نظر گرفته نمیشود. خلق سرمایهگذاری یعنی جذب جریانهای سریع FDI از کشورهای غیرعضو FDI( خارج از اتحادیه اروپا( که میتواند بهعنوان پاسخی استراتژیک از سوی بنگاهها به مسأله انحراف تجاری مورد توجه قرار بگیرد. از سوی دیگر انحراف تجاری واکنش استراتژیک به ابداع تجاری است که نیازمند سازماندهی مجدد تولید در کنار اتحادیه گمرکی بوده و انتقال فعالیت شرکت چندملیتی از یک کشور عضو به کشور دیگر است. با این حال تئوری ابداع و انحراف سرمایهگذاری بهطور کامل نتوانسته پیچیدگیهای این اثرات را توضیح دهد و با افزایش )واقعی( مشاهده شده در جریانات FDI در سالهای بعد )مانند آمارهای FDI در اتحادیه اروپا بعد و قبل از تشکیل اتحادیه( این الگو تأیید نشده است. همچنین میتوان گفت اثرات یکپارچگی منطقهای بر FDI از طریق تغییر شکل مدل OLI 3 تا حد زیادی مشابه تغییرات انواع مختلف FDI )چهار انگیزه اصلی برای FDI عبارتند از جستوجوگر منابع جستوجوگر بازار جستوجوگر کارایی و باالخره جستوجوگر دارایی( و اختالف بین کشورهای میزبان و مهمان در بخشهای صنعتی است. 4 به هرحال چارچوب OLI نتوانسته است روندهای مهم بر سر راه FDI را با گذشت سه 1. Investment Creation and Investment -Diversion. 2. Kindleberger, Charles (1966). 3. Ownership, Location, Internalization Model. 4. Economists Advisory Group Ltd (1996).

13 39 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم بین FDI دوجانبه حجم افزایش نتوانست چارچوب این )مثال کند تبیین واضح بهطور دهه این دیگر سوی از کند(. توجیه تجاری موانع کاهش هنگام را ثروتمند و صنعتی کشورهای تجزیه دقیقا را منطقهای یکپارچگی اثرات که دهد ارائه تجربیای الگوهای نمیتواند مدل 1 کنند. تحلیل و اصلی مفاهیم از پرداختهاند FDI جدید تئوری بیان به که مطالعاتی اخیر سالهای در عمومی تعادل مدلهای و گرفته بهره محلی مزیتهای و مالکیت بحث یعنی OLI الگوی هزینههای تفاوت حسب بر را FDI متفاوت الگوهای تئوری این ابتدا در کردهاند. معرفی را میکنند( تغییر کشورها میان در و بوده عوامل نسبی موجودی نشانگر )که تولید عوامل به )خارجی( عمودی توسعه طریق از چندملیتی شرکتهای حالت این در. 2 میکند تبیین شرکتها این اصلی شعبات یعنی میپردازند تولید عوامل هزینههای تفاوت از بهرهبرداری انجام کشورهایی در تولید درحالیکه میشوند متمرکز فراوان سرمایه با کشورهای در دارند. فراوان کار نیروی میشودکه عوامل قیمت باشد یکسان و مشابه کشورها بین در عوامل موجودی اگر بنابراین وجود چندملیتی شرکتهای فعالیت برای انگیزهای بنابراین و ندارند هم با تفاوتی چندان تفاوت بهدلیل کشورها بین FDI جریانهای رویکرد این براساس نتیجه در داشت. نخواهد سوی به فراوان سرمایه با و ثروتمند کشورهای )جانب( از تولید عوامل نسبتهای در )نسبی(. 3 است فراوان کار نیروی با فقیر کشورهای طراحی افقی چندملیتی شرکتهای برای جدیدی الگوهای اخیر سالهای در همچنین ضمن مارکوسن. 4 میسازد ممکن کشورها بین را FDI دوجانبه جریانهای که است شده بنگاههای به نسبت چندملیتی شرکتهای همچنانکه میکند بیان 5 همگراییفرضیه معرفی تکنولوژی روز فناوریهای دارای کشورهای دارند بیشتری اهمیت ملی( سطح )در ملی جذب )در پایینتر سطح با کشورهای به نسبت هم فراوان دانش با عوامل موجودی و برتر مدلهای اصلی عوامل وی داشت. خواهند ارجحیت چندملیتی( شرکتهای نیز و FDI 1. Brenton & et al. (1998). 2. Helpman E. (1984). 3. European Economy (1996). 4. Brainard (1993) & Markusen (1995). 5. Convergence Hypothesis.

14 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 40 همچنین و تعرفهها کارخانه و بنگاه سطح در مقیاس از ناشی صرفهجوییهای را مذکور. 1 میداند مبادالتی هزینههای سطح افزایش تعرفهها حذف طریق از معامالتی هزینههای کاهش شد اشاره همانطورکه تصمیمات بر مؤثر و مهم عوامل جمله از تولید نسبی هزینههای کاهش و اقتصادی مقیاس همان عوامل این میشوند. محسوب سرمایهگذاری محل تعیین در چندملیتی شرکتهای این بر و بوده 1991 سال در کروگمن 2 جغرافیایی«مکان و»تجارت تئوری اصلی عوامل برونزایی بهطور میتوانند منطقهای تفاوتهای و صنایع تجمع چگونه که است متمرکز نکته باشند. تجاری سیاست نظام انتخاب و بازار اندازه معامالتی هزینههای چون عواملی نتیجه کاهش نتیجه دارند جغرافیایی تمرکز که متعددی صنایع است معتقد کروگمن کاهش دلیل همین به هستند. مقیاس )اقتصادی( صرفههای افزایش و معامالتی هزینههای کاهش زیرا نمیشود پیرامون به مرکز از تولید انتقال موجب لزوما معامالتی هزینههای مکان تعیین در تصمیمگیری که هزینهها کاهش الف( دارد: اثر دو معامالتی هزینههای تمرکز ب( است. ارزانتر که میافتد اتفاق محلی در تولید زیرا میکند آسانتر را تولید ممکن تولید تمرکز مثال است. ارتباط در نیز مقیاس )واقعی( صرفههای با محلی هر در تولید. 3 شود انجام آسان و سریع دسترسی ولی باال هزینههای با مکانی در است معتقد که میکند توجه )1990( ونابلز نظر به )1993( خود دوم مقاله در کروگمن است ممکن معمولی پیشفرضی بهعنوان اروپا 4 پیرامون«مرکز»الگوی پذیرش است رشد بهجای منطقه صنایع مناطق این به دسترسی بهبود با شود باعث انتظارات برخالف مناطق به دسترسی بهبود با پیرامون مرکز الگوی براساس درواقع شوند. خسارت متحمل منتقل اروپا اتحادیه پیرامون به اروپا مرکز کارخانهای پیشرفته تولیدات پایین دستمزدهای با میشود. است بازار اندازه اهمیت بر مجددی تأکید گمرکی اتحادیه شکلگیری 5 تامسن نظر به حتی وی اعتقاد به است. چندملیتی شرکتهای تصمیمات بر مؤثر و مهم عاملی بهعنوان که 2. Geography and Trade Theory. 4. Centre- Periphery Pattern. 5. Thomsen (1993)..)1995( مارکوسن.1.)1991( کروگمن.3

15 41 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم کشورهای تمام لزوما وجود این با باشد داشته منطقه یک FDI بر مثبتی اثر یکپارچگی اگر کمرگی اتحادیههای در عضویت کشورها برخی برای نمیشوند. منتفع اندازه یک به عضو اندازه نیز کوچک کشورهای برای میبخشد. بهبود را محل از حاصل )ویژه( مزیتهای یپ در که سرمایهگذارانی )توسط خارجی سرمایهگذاری برای مانعی کوچکتر بازارهای تشکیل و یکپارچگی از بعد خارجی سرمایهگذاران چون شد نخواهد بازاریاند( مزیتهای اندازه حتی دلیل همین به داشت. خواهند دسترسی منطقه بازارهای تمام به گمرکی اتحادیه جذابیت خارجی سرمایهگذاران برای زیادی اندازه به نیز بزرگ کشورهای داخلی بازار داشت. نخواهد هزینههای از متوسطی سطح ترکیب با است ممکن تجمعی اثرات تامسن اعتقاد به بازدهی افزایش باعث و داده کاهش را بازار به ورود موانع بهطوریکه یابند افزایش تجاری بهعبارت و شوند نزدیک یکدیگر به مشتریان و عرضهکنندگان باشد نیاز و شوند مقیاس به بهعنوان فاصله عامل از بعد است ممکن اثرات این نتیجه در دهند تشکیل» 1»خوشه بهتر شوند. محسوب اروپا اتحادیه در سرمایهگذاری محل تعیین در مهمی عامل کشورهای همگرایی تئوری قالب در گفت باید خالصه بهصورت و مجموع در لذا کاهش دلیل به فراوان دانش با عوامل موجودی و برتر تکنولوژی روز فناوریهای دارای از تولید نسبی هزینههای کاهش و اقتصادی مقیاس سطح افزایش معامالتی هزینههای سرمایهگذاری محل تعیین در چندملیتی شرکتهای تصمیمات بر مؤثر و مهم عوامل جمله اقتصاد بسترهای فراهمسازی درصورت میزبان کشورهای بنابراین میشوند. محسوب میتوانند برتر و روز فناوریهای توسعه برای الزم انگیزشی نهادهای و داناییمحور برای فراملیتی شرکتهای جذب همچنین و منطقهای یکپارچگیهای مزیتهای از ببرند. را بهرهبرداری حداکثر سرمایهگذاری جاذبه مدل نظری مبانی 2 2. بین سرمایهگذاری و تجاری جریانات شاهد همواره جهانی اقتصاد شد اشاره همانطورکه تحقیق و توجه است. بوده جهان مختلف نقاط در منطقهای بلوکهای تشکیل و کشورها 1. Clustering.

16 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 42 j cu Lam d ij و منطقهای( اقتصادی یکپارچگیهای )تقویت منطقهای بلوکهای قدرتمندی درباره از استفاده کشورها متقابل سرمایهگذاریهای و تجارت نظیر دوطرفه ارتباطات تحلیل بوده حوزه این در ابزار متداولترین از جاذبه مدل که ساخته ملزم را سیستماتیک ابزاری بلوکهای توجیه و دوجانبه تجارت از نمونههایی اندازهگیری برای اولینبار مدل این است. جریانات بر منطقهای یکپارچگیهای اثرات بررسی برای ادامه در و شد پیشنهاد تجاری جاذبه مدل خود صورت سادهترین در است. شده استفاده نیز متقابل خارجی سرمایهگذاری نیوتن جاذبه نظریه از مستقیما که شده ارائه اقتصاد در 1 تینبرگن توسط ابتدا زیر شکل به است: شده استخراج T = c + c Y + c Y + c POP + c POP + c D + c D + c D U ij 1 2 i 3 j 4 i j درآمد Y j i کشور درآمد Y i j )از( به i کشور )واردات( صادرات T ij رابطه این در متغیرهای بهعنوان که است j کشور جمعیت POP j و i کشور جمعیت POP i j کشور Y, Y میشود. ظاهر راست طرف در توضیحی i نیوتن رابطه در جرم متغیرهای بهعنوان یک متغیرها این دنبال به است. دیگر مقیاس متغیر دو نیز متغیرجمعیت و میشود تلقی اضافه کشور در متقابل تجارت جریان بر آثار سایر توضیح برای مجازی متغیرهای مجموعه جریان بر تجاری بلوکهای آثار سایر توضیح برای که است متغیرمجازی D cu میشود. و کشور دو مشترک زبان برای متغیرمجازی D Lan میشود. اضافه کشور در متقابل تجارت است. دوکشور مجاورت یا فاصله به مربوط متغیرمجازی D d با عمل در که گرفت انجام بسیاری تجربی کارهای محققان توسط مدل این ارائه با جاذبه مدل از اثباتی 70 دهه تا حال این با است. بوده همراه تجربی قابلمالحظه موفقیت برای تالش چندین 1970 دهه از داشت. وجود زیادی منازعات مورد این در و بود نشده ارائه 4 دیردورف میشد. 3 برگستراند و 2 اندرسون شامل که آمد عمل به جاذبه مدل نظری اثبات کروگمن و هلپمن پایهای برکار تکیه با وی آورد. عمل به جاذبه مدل اثبات برای تالشی نیز 1. -Tinbergen (1962). 2. Anderson (1979). 3. Bergstrand (1989). 4. Deadorff, Alan V. (1995).

17 43 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم و 1 کلر و ایونت است. کرده استخراج دو این از را جاذبه مدل ساده صورتهای )1985( مدل از را جاذبه مدل دیردوف به اشاره و کروگمن و هلپمن براساس نیز 2 رز و مارکوسن )2003( اندرسون کردند. استخراج بینالملل تجارت جدید نظریات و اوهلین هکچر نظری برگسترش مبتنی بیشتر که داد انجام جاذبه مدل نظری زیربنای بررسی برای دیگری تالش کشور این آزاد تجارت از بعد کانادا در تجاری معمای بررسی برای 1979 سال در کارش بود. امریکا با بر تکیه با خود دکتری رساله از بخشی در )1382( اشرفزاده نیز ایران در درضمن جاذبه مدل استخراج به )1985( کروگمن و هلپمن مطالعات بهویژه انجامشده کارهای اتحاد تصریح با,j k کشور دو فرض با و پرداخته ملی حسابداری اساسی اتحاد چارچوب از کشور هر مصرف مزبور کشورهای برای جهانیشدن فرض و ملی حسابداری اساسی میکند: معرفی و استخراج جاذبه مدل بهعنوان را زیر رابطه کل واردات از تابعی X σ1 jk = C B3m j B3mk Y jyk X j X k B1c j B1c k σ 2 σ 3 (1 t j ) (1 tk ) (1 j C k. 4 d ) σ jk σ = ( β X j σ = β M 3 j σ = ( β M 3 j j j ; σ j + β 3 2k + β 3k X = β k 3k M ) k M ) k آن در که i k X و بوده کشور دو میان کاال واحد هر حمل هزینه d jk و کشور دو تعرفه t, t هستند. کشورها داخلی ناخالص تولید و واردات صادرات معرف بهترتیب نیز Y و M و شباهت که ظاهرشده d+1( jk ( بهصورت فاصله به مربوط جمله فوق رابطه در همچنین دارد. نیوتن جاذبه رابطه با بیشتری تولید به,j k کشورهای بین متقابل صادرات که میشود مشاهده فوق رابطه به نگاهی با تعرفههای نیز و کاال واحد حمل هزینه کشور دو واردات حجم آنها داخلی ناخالص و )میزانGDP ( بازاری اندازه با کشوری بین متقابل صادرات واقع در دارد. بستگی کشوری 1. Evenet & Keller (1998). 2. Markusen & Rose (1998).

18 44 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 جمعیت کشورهای مبادلهکننده رابطه مستقیم و با فاصله جغرافیایی آنها رابطه عکس دارد. اندازه جمعیت بهصورت غیرمستقیم در متغیر واردات کشوری لحاظ شده است. هلپمن و کروگمن با چنین استنباطی و با جایگذاری جریانات سرمایهگذاری خارجی دوطرفه به جای مبادالت تجاری بین کشوری مدل جاذبهای برای تجزیه و تحلیل اثرات یکپارپگی منطقهای بر میزان FDI متقابل بین کشوری تصریح کردند که در حالت کلی به فرم تبعی زیر بوده است: LogFDI ijt = β 1 LogPOPit + β 2POPjt + β 3Log( GDP) it + β 4Log( GDP) jt + + Log D ij + λ t + εijt 3. مطالعات تجربی یکپارچگی منطقهای و سرمایهگذاری مستقیم خارجی هاریس 1 در مطالعهای با استفاده از مدل جاذبه به بررسی میزان تجارت و سرمایهگذاری مستقیم خارجی در بین کشورهای عضو بلوک تجاری اپک )APEC( 2 در دوره زمانی پرداخته و در یک جمعبندی کلی به نتایج زیر میرسد: اوال سرمایهگذاری مستقیم خارجی بین کشورهای منتخب تا اندازه زیادی در ارتباط با سرمایهگذاری مستقیم خارجی در سالهای گذشته بوده است. ثانیا میزان تولید ناخالص داخلی کشورهای میزبان و مهمان و همچنین میزان ذخایر ارزی در کشور میزبان رابطه مستقیم با FDI بین کشورهای عضو اپک را نشان میدهد. این درحالی است که جمعیت در کشور مهمان و نیز نرخ ارز بین کشور میزبان و مهمان رابطه معکوسی با FDI بین کشورهای عضو اپک داشته است. استین و همکارش 3 در مطالعهای به بررسی اثرات توافقات یکپارچگی منطقهای بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی ورودی از كشورهای OECD 4 میپردازند. نتایج بهدست آمده در این مطالعه بر ارتباط تنگاتنگ عضویت مشترک در یک منطقه تجاری آزاد 5 با یک کشور سرمایهگذار و به تبع آن افزایش دو برابر حجم سرمایهگذاری خارجی دوطرفه 1. Harris.Mark, N. (1998). 2. APEC Trading Bloc: Australia,Brunei, Indonesia, Japan, Korea, Malaysia, New Zealand, the Philippines, Singapore, Thailand, and the United States. 3. Ernesto Stein & Eduardo Levy Yeyati (2002). 4. Organization for Economic Cooperation and Development. 5. Free Trade Area.

19 45 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم منطقهای یکپارچگی توافقات گیری شکل بهدنبال بازار اندازه افزایش همچنین دارد. اشاره دارد. عضو کشورهای برای منافع کسب اهمیت بر داللت همگی سرمایهگذاری دادههای و اطالعات از استفاده با را جاذبهای مدل خود مطالعه در محققان 60 در بودند( OECD کشورهای جزو همگی )که سرمایهگذار کشور 20 خارجی مستقیم اثرات بررسی بهمنظور همچنین میكنند. برآورد 1998 تا 1982 دوره در میزبان کشور بودن مستعمراتی سابقه محدودیتها و موانع مشترک زبان فاصله نظیر موهومی متغیرهای شاخص تجاری بودن باز درجه تورم نرخ اقتصادی نهادهای مانند متغیرها سایر و کشورها حذف )برای کشورها بین دوجانبه تجارت و کشورها در خصوصیسازی افزایش نشانگر چندین در را جاذبه مدل تجارت( و خارجی مستقیم سرمایهگذاری بودن مکمل اثرات است: زیر شرح به مدل تخمین نتایج میكنند. برآورد مذکور متغیرهای لحاظ با حالت هستند. همدیگر مکمل زیادی اندازه تا تجارت و خارجی مستقیم سرمایهگذاری 1( موجودی برابر دو تقریبا افزایش باعث منطقهای یکپارچگی توافقات در عضویت 2( است. شده عضو کشورهای بین جانبه دو خارجی مستقیم سرمایهگذاری خارجی سرمایهگذاری موجودی کاهش باعث مهمان کشور در بازار بزرگتر اندازه 3( میزبان کشور در بازار بزرگتر اندازه كه است درحالی این شده میزبان کشور در کشور از ورودی )دوجانبه( خارجی مستقیم گذای سرمایه حجم بر مثبت تأثیر دارد. مهمان مستقیم ارتباط کشورها خصوصیسازی نشانگر شاخص و تورم نرخ مانند متغیرهایی 4( نتایج روی زیادی تأثیر عوامل این حذف اما میدهند نشان ورودی FDI حجم با نمیگذارد. برآورد )اصلی( مدل در کشورها( بین تجارت برای جانشینی )بهعنوان فاصله متغیر كردن لحاظ با 5( است. داشته FDI و تجارت بین مکمل رابطه وجود بر دال نتایج اقتصادی نهادهای نشانگر شاخص ضریب مثبت عالمت به توجه با مدل برآورد نتایج 6( زیرساختهای )نظیر خارجی سرمایهگذاران برای کشورها نسبی جذابیتهای و جذب میان معنادار و مثبت ارتباط و فناوری( و نوآوری انگیزش نهادهای و مناسب است. مذکور شاخص و FDI در منطقهای یکپارچگی از حاصل منافع كه میكنند اشاره واقعیت این به پایان در محققان

20 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 46 جذب برای کمتری عوامل یا میکنند عمل بسته بینالمللی تجارت به نسبت که کشورهایی بود. خواهد کمتر دارند خارجی سرمایهگذاران درباره 3 نابلز و مارکوسن 2 برنتون مطالعات از بهدستآمده نتایج به اشاره ضمن 1 ایگر عضو کشورهای خارجی مستقیم سرمایهگذاری بر آن اثرات و اروپا اقتصادی یکپارچگی را اتحادیه این عضو کشورهای در FDI حجم افزایش بر اروپا اتحادیه تشکیل اثر EU ورودی FDI بر اروپا اقتصادی یکپارچگی اثرات بررسی برای وی میداند. انکارناپذیر دوره اول مرحله است: کرده مطالعه مرحله سه در را آن و كرده تصریح را جاذبهای مدل درآن که اروپا واحد بازار ایجاد دوره دوم مرحله ) ( واحد بازار تشکیل از قبل ) ( بودند شده ملحق اروپا واحد بازار به شرقی و مرکزی اروپای کشورهای اکثر اروپا اتحادیه به سوئد و فنالند اتریش کشورهای دوره این در که )1995( سوم مرحله و خارجی مستقیم سرمایهگذاری حجم بر یکپارچگی اثرات بررسی برای همچنین پیوستند.. 4 میکند تقسیم گروه پنج به را اروپا اتحادیه عضو کشورهای فوق دوره سه در چندملیتی شرکتهای و تجارت تئوریهای برخالف اوال که میدهند نشان نتایج 5 یابد جریان بزرگتر بازارهای بهسمت خارجی سرمایههای میرود انتظار که افقی با کوچک کشورهای در غالبا OECD کشورهای 6 FDI عمودی دیدگاه براساس ناخالص تولید سرانه متغیر ثانیا میکنند. سرمایهگذاری ثروتمند نسبتا و کمتر جمعیت در ورودی FDI حجم بر معناداری و مثبت اثر مهمان و میزبان کشور دو هر در داخلی دارد. مهمان کشور بهصورت مختلف مراحل در اروپا اتحادیه یکپارچگی اثرات نتایج براساس همچنین است: زیر 1. Peter Egger Brenton. Paul, Markusen James R. (1998) & Venables J. Anthony (2000). سه سوم گروه 1995 سال در EU به شده الحاق کشور سه دوم گروه اروپا اتحادیه عضو کشور دوازده اول گروه 4. بلغارستان )مانند EU به شده ملحق کشورهای سایر چهارم گروه سوئیس( و نروژ )ایسلند EFTA عضو کشور است کشورهایی شامل پنجم گروه و اسلوانی( و اسلواکی جمهوری رومانی لهستان مجارستان چک جمهوری هستند. OECD عضو کشورهای خارجی سرمایههای میزبان که )2000(. ونابلز و مارکوسن Helpman (1984).

21 47 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم میرفت انتظار بود 1 )SMP( اروپا واحد بازار ایجاد برنامه با همزمان که اول مرحله در باشد داشته اروپا کشورعضو درونی 12 FDI بر قابلتوجهی مثبت اثر بازاری چنین ایجاد سایر FDI اندازه به 1992 سال از بعد اتحادیه عضو کشور 12 بین FDI نتایج براساس ولی دنیا کشورهای سایر با اتحادیه( عضو کشور )12 EU12 بین نیز و اروپایی کشورهای بلوک بازار تشکیل طرح که برمیگردد مسأله این به نیز امر این دلیل بود. نکرده رشد 2 )ROW( در )صادرات( تولید تمرکز نفع به که میدهد کاهش آنجا تا را تجارت هزینههای واحد باشد. )FDI( 3 کارخانهای«چند»تولید برابر حجم که است واقعیت این از حاكی دوم مرحله در مدل تخمین از برآوردشده ضرایب 26 اتحادیه( سابق عضو کشور )12 EU12 با EU به الحاقی کشور سه بین FDI واقعی رشد قبلی دوره یکپارچگی مرحله و دوره این در EU12 بین درونی FDI از سریعتر درصد است. کرده قابلتوجهی نتیجه هر یا مثبت اثر که بود امر این بر دال نتایج ) ( سوم مرحله در در اتحادیه عضو 15 کشور FDI افزایش مرحله این بارز مشخصه تنها نگردید. مشاهده کشور 15 FDI از بیشتر درصد 38 که بود 4 )CEEC( شرقی و مرکزی اروپای کشور هفت 31 حدود و اروپایی غیر کشورهای در نیز و 5 اروپا( آزاد تجارت عضو )کشورهای افتا بود. کشور 15 بین درونی FDI از بیشتر درصد مستقیم سرمایهگذاری بر اروپا یکپارچگی اثرات آزمون بهمنظور 6 همكارانش و هاین کشور 14 برای را جاذبهای مدل )CEEC( مرکزی و شرقی اروپای کشورهای خارجی کشور یک لوکزامبورگ و بلژیک که این فرض با اروپا اتحادیه عضو کشور )15 میزبان کشورهای بههمراه اروپا اتحادیه بزرگ کشور 11 )شامل مهمان کشور 13 و شوند( لحاظ میکنند. برآورد دوره برای ژاپن( و امریکا جریان تغییرات درصد 60 حدود که میدهد نشان چنین جاذبه مدل برآورد نتایج 1. Single Market Programme. 2. Rest of the World. 3. Multi- Plant Production. 4. Central and Eastern European Countries. 5. European Free Trade Association (EFTA). 6. Hein, Piert and et.al. (2004).

22 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 48 تصریح مستقل متغیرهای راه از اروپا اتحادیه کشورهای بین خارجی مستقیم سرمایهگذاری موهومی متغیر و فاصله جمعیت مهمان و میزبان كشور داخلی ناخالص )تولید مدل در شده میشود. داده توضیح داخلی( بازار ایجاد اثرات تبیین برای IMP 1 داخلی بازار برنامه سرانه تولید نیز و داخلی ناخالص تولید و منفی اثر فاصله متغیر نتایج براساس همچنین نیز IMP موهومی متغیر باالخره داشتهاند. ورودی FDI حجم بر مثبتی تأثیر مهمان کشور کشورهای بین FDI بر مثبتی اثر است FDI بر یکپارچگی تأثیر اندازهگیری شاخص که است. داشته اروپا اتحادیه )CEEC( مرکزی و شرقی اروپای کشورهای در محققان اعتقاد به پایان در مرکزی کشورهای از کشورها این فاصله با زیادی ارتباط آتی سالهای در FDI جذب کشورهای به نزدیک کشورهای در بهطوریکه داشت خواهد اروپا اتحادیه )اصلی( برای بیشتری انگیزه اروپا اتحادیه عضو کشورهای دیگر به نسبت زیاد احتمال به مرکز تا که CEEC کشورهای در FDI الگوی بنابراین داشت. خواهد وجود سرمایهگذاری گسترش و پیشرفت با و نمیکند تغییری میکردند تبعیت پیرامون مرکز تئوری از بهحال در اتحادیه این وگسترش توسعه با درضمن میشود. تقویت نظریه این اروپا اتحادیه از کردهاند استفاده یکپارچگی این مزایای از الحاق اول دور در که کشورهایی آینده رد FDI ورود و کشورها یکپارچگی زیرا میبرند بهره آتی سالهای در آن فزاینده اثرات شده میزبان کشورهای داخلی ناخالص تولید و سرانه تولید افزایش باعث الحاق اول دور معتقدند محققان همچنین میشود. FDI بیشتر جذب باعث بعد دورههای در عوامل این و )مانند محلی مزایای نظیر FDI جذب دیگر عوامل غلبه بر مبنی واضحی و روشن نتایج مرکز( )کشورهای مرکز از CEEC کشورهای زیاد فاصله بر تولید( پایین هزینههای ندارد. وجود کشورهای با اروپا اتحادیه بین اقتصادی یکپارچگی بررسی به خود مقاله در 2 مایورو دی بین خارجی مستقیم سرمایهگذاری حجم بر آن اثرات و )CEEC( مرکزی و شرقی اروپای کشور 32 دادههای از استفاده با را جاذبهای معادله مطالعه این در وی میپردازد. کشورها این و کارخانهای تولید بخش ن ه برای و ) ( زمانی دوره در اتحادیه عضو اروپایی 1. Internal Market Programme. 2. Di Mauro.F. (2005).

23 49 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم میکند. برآورد زمانی ثابت اثرات روش بهکارگیری و GLS روش از استفاده با خدماتی )مانند کارخانهای تولید بخشهای به مربوط متغیرهای ضرایب اوال مطالعه نتایج براساس سرمایهگذاری بر مثبت تأثیر تئوری انتظار طبق و بوده معنادار همگی ماشینآالت( بخش منفی عالمت خدمات بخش متغیرهای درحالیکه است داشته کشورها بین خارجی مستقیم مثبت تأثیر نیز کشورها«بین تشابه»میزان و اقتصادی«فضای و»نهادها متغیرهای ثانیا دارند. کشورهای در روز فناوریهای هرقدر بهطوریکه داشتهاند خارجی سرمایههای جذب بر در»تفاوت متغیرهای همچنین است. بیشتر خارجی سرمایههای جذب باشد مهیاتر میزبان حجم بر منفی تأثیر تئوری انتظار طبق نیز کشورهافاصله و نسبی«عوامل موجودیهای خود مطالعه در مایورو دی این بر افزون دارد. CEEC و EU کشورهای بین ورودی FDI FDI حجم افزایش و داشته مکمل رابطه هم با صادرات و FDI که میكند اشاره نكته این به عضو کشورهای بین صادرات حجم افزایش باعث اروپایی کشورهای یکپارچگی بهدلیل میشود. سرمایهگذاری محل تعیین و یکپارچگی 2»نهادها عنوان با مطالعهای در 1 همکارانش و دوده )شامل مهمان کشور 18 و میزبان کشور 63 برای جاذبه مدل از بهرهگیری با خارجی«مستقیم تعیین در توضیحی متغیرهای از متفاوت گروه چهار تأثیر بررسی به )OECD کشورهای از: عبارتند كه میپردازند FDI محل عبارتند تجارت جاذبه مدلهای در بهکاررفته توضیحی متغیرهای همانند اول گروه میزبان کشورهای بین فاصله و سرانه داخلی ناخالص تولید داخلی ناخالص تولید از و مستعمراتی ارتباط مشترک زبان نظیر موهومی متغیرهای همچنین مهمان و است. مشترک مرزهای بر وضعشده مالیات میزان انسانی سرمایه مانند متغیرهایی شامل دوم گروه هک است زیرساختها نوع و کیفیت خارجی مستقیم سرمایهگذاری فعالیتهای میسازد. متمایز FDI جذب برای الزم جاذبههای لحاظ از را کشورها نوآوری و دانشمحور اقتصاد انگیزش نهادهای )نظیر 3 نهادی عوامل سوم گروه 1. Christian Daude and et. al. (2011). 2. Institutions. 3. Institutional Variable.

24 50 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 ثبات سیاسی وضعیت قوانین دولتی میزان کارایی و تأثیربخشی دولت ریسک حاصل از مصادره کیفیت و نوع بوروکراسی فساد مالی ریسک حاصل از فسخ قراردادهای دولتی حقوق سهامداران میزان جرایم سازمان یافته( است. گروه چهارم متغیرها نیز نشانگر یکپارچگی تجاری بین کشورها )نظیر اندازه بازار در کشور میزبان عضویت در توافقنامههای تجارت آزاد و...( هستند. نتایج برآورد مدل جاذبه نشان میدهد که: کیفیت و نوع نهادها )و بنگاهها( 1 در کشور میزبان اثر مثبت و معناداری بر جریان سرمایهگذاری مستقیم خارجی کشورهای مهمان دارد. بنابراین کشورهایی که در پی جلب سرمایهگذاران خارجی هستند باید کیفیت نهادها و مؤسسات داخلی را بهبود بخشند. ضرایب برآورد شده عوامل نهادی در کشور میزبان نقش مهمی را در سوگیری جریانهای FDI این کشورها بازی میکند. درحالیکه متغیرهای یکپارچگی بین کشورها مانند اندازه بازار و عضویت در موافقتنامههای تجارت آزاد در مقایسه با عوامل نهادی مزبور تأثیر کمتری بر تعیین محل FDI داشته است. براساس نتایج مدل اول که با استفاده از عوامل جذبکننده FDI برآورد شده بود تمام متغیرهای لحاظشده در مدل معنادار بوده و عالیم مطابق انتظار تئوری دارند بهطوریکه کشش متغیرهای تولید ناخالص داخلی تولید ناخالص داخلی سرانه فاصله زبان مشترک نرخ مالیات و کیفیت زیرساختها بهترتیب 1/14 1/28-0/75 2/4-3/7 و 0/45 است. نتایج مدل دوم که با لحاظ متغیرهای نهادی )کشور میزبان( برآورد شده نشان میدهد افزایش یک درصدی در متغیرهای تولید ناخالص داخلی تولید ناخالص داخلی سرانه زبان مشترک وضعیت قوانین دولتی میزان کارایی و تأثیربخشی دولت کیفیت و نوع بوروکراسی و حقوق سهامداران بهترتیب باعث افزایش 1/15 درصد 1/16 درصد 1/92 درصد 0/81 درصد 1/35 درصد 0/199 درصد و 1. Institutions.

25 51 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم است حالی در این میشود. مهمان کشورهای ورودی FDI حجم درصدی 0/505 سیاسی بیثباتی یافته سازمان جرایم مالی فساد نظیر نهادی متغیرهای کشش که است. -2/25-2/26-0/157 بهترتیب بین تجاری یکپارچگی متغیرهای از استفاده با که نیز سوم مدل نتایج سرانجام عضویت و میزبان کشور بازار اندازه متغیر مثبت کشش از نشان شد برآورد کشورها داشت. آزاد تجارت موافقتنامههای در میزبان کشور در نهادی متغیرهای میان محکم و قوی ارتباط از حکایت مطالعه نتایج كل در محل تعیین در نیز کشورها تجاری یکپارچگی این بر افزون دارد. مهمان کشورهای FDI و جذب در یکپارچگی اثرات حال این با است. داشته مثبتی تأثیر میزبان کشورهای FDI همچنین دارد. قرار پایینتری سطح در میزبان کشور نهادی عوامل تأثیر با مقایسه در FDI تولید داخلی ناخالص تولید نظیر تجارت جاذبه مدلهای در بهکاررفته توضیحی متغیرهای بر معناداری و مثبت تأثیر نیز مهمان و میزبان کشورهای بین فاصله و سرانه داخلی ناخالص دارند. مهمان کشورهای در ورودی FDI جریانهای بر منطقهای بلوکهای تأثیر بررسی بهمنظور نیز اسالمی کشورهای عرصه در میتوان جمله آن از که شده انجام مطالعاتی جاذبه مدل از بهرهگیری با بینکشوری تجاری )1382( اشرفزاده )1378( همکارانش و خیابانی )1376( رحمانی 1 کبیرحسن مطالعه به همکاران و طیبی و )1388( همکارانش و آذربایجانی )1385( شقاقیشهری و نجارزاده اقتصادی و بازاری اندازه مثبت تأثیر نشانگر مذکور مطالعات نتایج کرد. اشاره )1391( اسالمی کشورهای بین دوجانبه تجاری جریانهای بر واردکننده و صادرکننده کشورهای زبان معنادار و مثبت اثرات است. دوطرفه تجاری مبادالت حجم بر فاصله تأثیرمنفی و برخی در نیز اسالمی کشورهای بین دوجانبه تجارت افزایش بر مشترک دین و فرهنگ میشود. مشاهده مطالعات )2( جدول در مطالعات نتایج خالصه شده انجام خارجی و داخلی مطالعات به توجه با است. شده ارائه 1. Kabir Hassan, M. (1998).

26 52 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 جدول 2 خالصه نتایج مطالعات داخلی و خارجی مطالعات صورت گرفته مطالعات خارجی مطالعه کبیرحسن )1998( مطالعه هاریس )1998( مطالعه استین و همکارش )2002( مطالعه ایگر )2002( مطالعه دی مایورو )2005( مطالعه دوده و همکارانش )2011( مطالعه رحمانی )1376( خالصه نتایج بهدست آمده نتایج مطالعه مذکور حاکی از تأثیر مثبت اندازه بازاری کشورهای صادرکننده و واردکننده بر جریانهای تجاری دوجانبه بین کشورهای اسالمی و تأثیر منفی فاصله بر حجم مبادالت تجاری دوطرفه است. میزان تولید ناخالص داخلی در کشورهای میزبان و مهمان و همچنین میزان ذخایر ارزی موجود در کشور میزبان رابطه مستقیم با FDI بین کشورهای عضو اپک دارد. عضویت در توافقات یکپارچگی منطقهای باعث افزایش تقریبا دو برابری موجودی سرمایهگذاری مستقیم خارجی دو جانبه بین کشورهای عضو OECD شده است. همچنین منافع حاصل از یکپارچگی منطقهای در کشورهایی که نسبت به تجارت بینالمللی بسته عمل میکنند یا عوامل کمتری برای جذب سرمایهگذاران خارجی دارند کمتر خواهد بود. اثر تشکیل اتحادیه اروپا بر افزایش حجم FDI در کشورهای عضو این اتحادیه انکارناپذیر است. متغیرهای»نهادها و فضای اقتصادی«و»میزان تشابه بین کشورها«تأثیر پپپپپپپپمثبت و متغیرهای»تفاوت در موجودیهای نسبی عوامل«و»فاصله بین کشورها«تأثیر منفی بر حجم FDI ورودی بین کشورهای EU و CEEC دارند. درضمن FDI و صادرات با هم رابطه مکمل داشته و افزایش حجم FDI به دلیل یکپارچگی بین کشورهای اروپایی باعث افزایش حجم صادرات بین کشورهای عضو میشود. نتایج مطالعه حکایت از ارتباط قوی و محکم میان متغیرهای نهادی در کشور میزبان و FDI کشورهای مهمان دارد. بهعالوه یکپارچگی تجاری کشورها در تعیین محل FDI کشورهای میزبان تأثیر مثبتی داشته است. همچنین متغیرهای توضیحی بهکاررفته در مدلهای جاذبه نظیر تولید ناخالص داخلی تولید ناخالص داخلی سرانه و فاصله بین کشورهای میزبان و مهمان نیز تأثیر مثبت و معنادار بر FDI ورودی در کشورهای مهمان دارند. نتایج مطالعه مذکور نشانگر تأثیر مثبت اندازه بازاری و اقتصادی کشورهای اکو بر جریانهای تجاری دوجانبه است. مطالعات داخلی مطالعه خیابانی و همکاراش )1378( براساس نتایج مطالعه تولید ناخالص داخلی کشورها نرخ ارز واقعی و ذخایر ارزی کشور صادرکننده اثر مثبت و معنادار و جمعیت کشورها اثری منفی بر تجارت اعضای کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسالمی دارد. همچنین محققان کاهش تعرفهها و کوچکتر شدن اعضای بلوک تجاری را برای قدرتمندترشدن سازمان کشورهای اسالمی پیشنهاد میکنند.

27 53 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم گرفته صورت مطالعات داخلی مطالعات اشرفزاده مطالعه )1382( شقاقی و نجارزاده )1385( شهری همکاران و جالیی )1385( آذربایجانی همکارانش و )1388( و طیبی مطالعه )1391( همکاران وجه و نوآوری حاضر مطالعه تمایز مطالعات به نسبت خارجی و داخلی آمده بهدست نتایج خالصه یك با و واردات و صادرات نسبت واردكردن با جاذبه مدل یك مطالعه این در صادرات نسبت جمالت است. شده برآورد اقتصادی یكپارچگی فرضی طرح به دیگر كشورهای صادرات اثرآزادی و وارداتی تشابه اثر آزمون واردات و است. كرده ارزیابی مثبت را دوجانبه تجارت سطح بر یكپارچگی طرح اعضا و بوده كم واقعی ارز نرخ و ارزی ذخایر به نسبت واردات كشش همچنین میكند. كمك تجاری تراز شدن مثبت به بهرهوری رشد تنها میدهد نشان سمت به حرکت با که میگیرند نتیجه چنین جاذبه مدل تخمین با محققان خارجی مستقیم سرمایهگذاری حجم منا کشورهای بین منطقهای یکپارچگی یافت. خواهد افزایش مذکور کشورهای متقابل عضو کشورهای با ایران تجاری یکپارچگی عنوان با مطالعهای در محققان اکو عضو کشورهای با ایران میدهند نشان جاذبه( مدل یک )کاربرد اکو یکسانی نیز آن علت که یورو عضو کشورهای با تا دارد بیشتری همگرایی است. کشورها این مذهبی و اجتماعی اقتصادی ساختارهای خارجی مستقیم سرمایهگذاری و تجاری جریان مطالعه این نتایج براساس مكملی رابطه وجود بیانگر كه دارند یكدیگر بر معناداری و مستقیم ارتباط داخلی ناخالص تولید تجارت بر عالوه است. اقتصادی مهم متغیر دو این بین اثر كه هستند عواملی جمله از نیز همگرایی متغیرهای برخی و ارز نرخ داشتهاند. تجاری جریان و خارجی مستقیم سرمایهگذاری جذب بر معناداری سرمایهگذاری بر منطقهای یکپارچگی اثرات عنوان با مطالعهای در محققان یکپارچگیهای میدهند نشان خلیجفارس حوزه کشورهای در خارجی مستقیم کشورهای در خارجی مستقیم سرمایهگذاری جذب افزایش سبب منطقهای تفاوتهای منفی تأثیر از حاکی نتایج همچنین میشود. خلیجفارس حوزه حوزه کشورهای در خارجی مستقیم سرمایهگذاری جذب بر زبانی و فرهنگی است. فارس خلیج و نجارزاده مطالعه بهجز گفت باید خارجی و داخلی مطالعات مرور با شده انجام )MENA( منا عضو کشورهای نمونه برای که )1385( شقاقیشهری مستقیم سرمایهگذاری بر منطقهای یکپارچگی اثرات درباره دیگری مطالعه مقاله تمرکز همچنین است. نشده انجام اسالمی کشورهای دوطرفه خارجی محیط نهادی متغیر افزودن سازمان این عضو کشورهای و OIC بر حاضر نهادهای کیفیت اثرات بررسی هدف با جاذبه مدل در میزبان کشورهای دانشبنیان و دوده مقاله از الهام با OIC کشورهای متقابل خارجی سرمایهگذاری بر اقتصادی اکو عضو کشورهای مجازی متغیر افزودن )Daude and et. al., )2011 همکاران قالب در منطقهای یکپارچگی اثربخشی و معناداری میزان تعیین هدف با مدل در داخلی مطالعات با مطالعه این افتراق و تمایز وجوه جمله از متقابل FDI بر اکو است. خارجی و

28 1396 پاییز 84 شماره بازرگانی پژوهشنامه 54 مستقیم سرمایهگذاری بر یکپارچگی اثرات اقتصادسنجی الگوی 4. دوطرفه خارجی آن متغیرهای و مدل معرفی 1 4. اثرات بررسی جهت و قبلی بخشهای اشارهشده تجربی مطالعات و نظری مبانی براساس تعمیمیافته جاذبه الگوی از اسالمی كشورهای بین دوطرفه FDI بر منطقهای یكپارچگی : 1 میشود استفاده LogFDI + Log D ijt = β 1 LogPOPit + β 2POPjt + β 3Log( GDP) it + β 4Log( GDP) jt + β 5 ij + MENA + λt + εijt Log KEI jt آن: در که و t سال در j کشور در i کشور از خارجی مستقیم سرمایهگذاری )موجودی( FDI ijt بازار اندازه میتواند متغیر این است. t سال در j کشور و i کشور جمعیت نیز POP it, POP jt لذا است مؤثر مقیاس از ناشی صرفهجوییهای و بازار اندازه بر که آنجا از و کند معرفی را. 2 است نامعین نیز آن عالمت متغیر این است. t سال در j کشور و i کشور داخلی ناخالص تولید GDP it, GDP jt توانایی آن افزایش با میرود انتظار بهطوریکه بوده کشور اقتصادی اندازه بیانگر برای تقاضا و عرضه دیگر بهعبارت شود. بیشتر محصوالت تولید و جذب برای کشور مثبتی اثر یادشده متغیر بنابراین مییابد. افزایش کشور دو میان خارجی سرمایهگذاریهای. 3 داشت خواهد دوطرفه خارجی مستقیم سرمایهگذاری جریانهای بر مثبتی اثر j کشور ارزی ذخایر میرود انتظار و است t سال در j کشور ارزی ذخایر FR jt. 4 باشد داشته خارجی سرمایههای ورود حجم افزایش بر میان جغرافیایی و فیزیکی فاصله مهمان. و میزبان کشور بین فاصله از است عبارت D ij کشور دو پایتختهای میان فاصله تحقیق این در است. j و i کشور دو اقتصادی مراکز این تأثیر میرود انتظار است. انتقالی هزینههای و نقل و حمل هزینههای بیانگر و شده لحاظ باشد. منفی خارجی مستقیم سرمایهگذاری جریان بر متغیر میشود. گرفته نظر در توضیحی متغیر بهعنوان جمعیت متغیر استاندارد جاذبه الگوی به نسبت تعمیمیافته جاذبه مدل در Harris.Mark, N. (1995). 3. Bruess.F. (2002); Harris, Mark N. (1998). 4. Harris, Mark N. (1998).

29 55 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم دوجانبه روابط در را زمان اثرات که است متغیرهایی تمام نشانگر و زمانی اثرات λ t دورهای(. یا سیکلی اثرات )مانند دارند خود در کشورها در 1 همکارانش و دوده است. t سال در j کشور دانشبنیان اقتصاد شاخص نیز KEI jt با خارجی«مستقیم سرمایهگذاری محل تعیین و یکپارچگی 2»نهادها عنوان با مطالعهای انگیزش محیط و نهادها نظیر اقتصادی نهادهای کیفیت کردند ثابت جاذبه مدل از بهرهگیری شاخص بنابراین دارد. تأثیر کشوری بین و متقابل خارجی سرمایهگذاری و تجارت بر اقتصادی نوآوری نهادی و اقتصادی انگیزش نظام از ترکیبی که میزبان کشور در دانشبنیان اقتصاد کشور نهادی محیط معرف است ارتباطات و اطالعات فناوری زیرساختهای و آموزش انتظار است. شده گرفته مدنظر داناییمحور اقتصاد توسعه و روز فناوریهای جذب برای میزبان و نوآوری انگیزشی و نهادی محیط )یعنی دانشبنیان اقتصاد شاخص وضعیت هرقدر میرود مبادالت هم با که کشورهایی در ارتباطات( و اطالعات فناوری زیرساختهای و آموزش خواهد افزایش دوطرفه خارجی سرمایههای جذب امکان باشد بهتر دارند تجاری و اقتصادی کشور در داناییمحور اقتصاد محرک ساختارهای و نهادی محیط هرقدر دیگر بهعبارت یافت. نآ در سرمایهگذاری برای خارجی سرمایهگذاران تمایل باشد مناسبتر و مساعدتر میزبان و فرامنطقهای خارجی سرمایهگذاران و فراملیتی شرکتهای و شد خواهد فراهم بیشتر کشور میدهند. نشان کشور آن در سرمایهگذاری و حضور برای بیشتری تمایل منطقهای در عضویت میدهد نشان و است اکو عضو کشورهای از مجازی متغیری MENA عضو کشورهای بین دوجانبه FDI جذب در میزان چه به اکو اقتصادی همکاری سازمان اکو عضو کشور ده از کشور شش حاضر مقاله در است ذکر شایان است. معنادار و مؤثر بهکاررفتهاند. مطالعه مورد نمونه در داشتند منسجمی اطالعات و آمار که جاذبه مدل تخمین 2 4. منتخب کشور اسالمی 20 کنفرانس سازمان عضو کشورهای بین از جاذبه مدل تخمین برای مدل برآورد زمانی دوره. 3 شد استفاده داشت منسجم و یکپارچه اطالعات و آمار که اسالمی 1. Christian Daude and et al. (2011). 2. Institutions. مصر عربی متحده امارات سعودی عربستان ترکیه مالزی اندونزی ایران از: بودند عبارت مطالعه مورد کشورهای 3. بحرین. و نیجریه قطر الجزایر عمان یمن مراکش اردن پاکستان بنگالدش ترکمنستان آذربایجان قزاقستان

30 56 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز )ن ه سال( است و 3009 مشاهده مالک تخمین قرار گرفت. دادهها و آمار موردنیاز از بانک اطالعات و نشریات دورهای درج شده در سایت OIC و SESRTIC 1 اخذ شد. قبل از تخمین مدل الزم بود تا نوع روش تخمین پانل دیتا تعیین شود. بنابراین ابتدا برای تعیین وجود )یا عدم وجود( عرض از مبدا جداگانه برای هر یک از جفت کشورها از آماره F استفاده شد. نتیجه دال بر رد فرضیه صفر بود. سپس برای آزمون اینکه مدل جاذبه با بهرهگیری از روش اثرات ثابت یا اثرات تصادفی برآورد گردد از آزمون هاسمن 2 استفاده شد. با استفاده از نرمافزار eviews آماره کایدو درحدود 1/49 با -P Value تقریبا 0/96 برآورد شد که معنادار نبود. بنابراین روش اثرات ثابت برای تخمین مدل جاذبه تأیید میشود. لذا براساس آماره F و هاسمن که دال بر استفاده از روش اثرات ثابت در تخمین مدل جاذبه بودند مدل جاذبه برآورد شد که نتایج آن در جدول )3( آورده شده است. شایان ذکر است هنگام تخمین مدل برای بررسی و رفع مشکل ناهمسانی واریانس مدل از آزمون white heteroskedasticity استفاده شده است. جدول 3 مدل جاذبه یکپارچگی اقتصادی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه )20 کشور منتخب اسالمی( متغیر وابسته: لگاریتم سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه )متقابل( آماره t ضرایب متغیرهای توضیحی 2/08 0/1790 تولید ناخالص داخلی کشور مهمان (GDPi)( )LOG 38/58 1/164 تولید ناخالص داخلی کشور میزبان (GDPj( ))LOG 2/53 0/2504 جمعیت کشور مهمان (POPi)( )LOG 5/92 0/3256 جمعیت کشور میزبان (POPj)( )LOG 12/54-0/ فاصله بین کشور میزبان و مهمان (Dij)( )LOG 2/04 3/4585 شاخص اقتصاد دانشبنیان کشور میزبان )KEIj( 2/10 2/4585 شاخص کشورهای عضو منا )MENAij( 0/78 R2 P-Value=0/96 )1/49( آماره هاسمن 1. Statistical, Economic and Social Research and Training Centre for Islamic Countries (SESRTIC). 2. Hausman Test.

31 57 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم شد برآورد )دورهای( سیکلی اثرات مانند زمانی اثرات متغیر لحاظ با جاذبه مدل ابتدا توضیحی متغیرهای تمام برآورد این نتایج براساس مؤثرند. کشورها دوجانبه روابط در که سطح در میزبان کشور ارزی ذخایر و λ t زمانی اثرات متغیرهای از غیر به مدل در لحاظشده ذخایر و زمانی اثرات متغیر بنابراین هستند. تئوری انتظار طبق همگی و بوده باالیی معناداری لحاظ بدون مدل و شده خارج مدل از متغیرها این لذا و نبوده معنادار میزبان کشور ارزی شد. برآورد دوباره زمانی اثرات که: میدهد نشان تخمین کلی نتایج لذا میشود. داده توضیح باال مستقل متغیرهای توسط وابسته متغیر درصد 78 حدود کشورهای متقابل FDI تغییرات درصد 78 توانسته مدل در تصریحشده متغیرهای دهد. توضیح را منتخب درسطح آماری نظر از همگی و بوده برخوردار انتظار مورد عالئم از ضرایب تمام هستند. معنادار قبولی قابل بهعنوان مهمان و میزبان کشورهای داخلی ناخالص تولید میرفت انتظار همانطورکه سرمایهگذاری دوطرفه جریانهای بر مثبت اثر کشورها اقتصادی اندازه نشانگر پارامتر شده اشاره متغیرهای کشش بهطوریکه داشته مذکور کشورهای خارجی مستقیم مثبت است. میزبان کشور در 1/164 و مهمان( کشور )برای 0/179 حدود بهترتیب داخلی ناخالص تولید متغیرهای برای شده برآورده کششهای معناداری و بودن مهمی نقش بازاری اندازه که دارد امر این از حکایت نیز میزبان و مهمان کشورهای ناخالص تولید باالتر کشش بهویژه دارد منتخب کشورهای متقابل FDI جذب در تعیین در منتخب کشورهای که است واقعیت این گویای میزبان کشور برای داخلی دارند. ویژه توجه میزبان کشور اقتصادی اندازه و تولید حجم به سرمایهگذاری محل دوطرفه جریانات بر مثبت اثر نیز میزبان و مهمان کشورهای جمعیت متغیر کشورهای در جمعیت افزایش درصد یک بهطوریکه دارد خارجی سرمایهگذاری منتخب اسالمی کشورهای با خارجی سرمایهگذاری جذب درصد 0/25 حدود مهمان حدود میزبان کشورهای جمعیت افزایش درصد یک همچنین میدهد. افزایش را افزایش را منتخب اسالمی کشورهای با خارجی سرمایهگذاری حجم درصد 0/32 جریانهای بر را مهمان و میزبان کشورهای در جمعیت مثبت اثر بنابراین میدهد.

32 58 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 دوطرفه سرمایهگذاری مستقیم خارجی میتوان به این صورت عنوان داشت که اثر مثبت اندازه بازاری متغیر جمعیت بر اثر منفی صرفهجوییهای ناشی از مقیاس بر آن غالب شده و درنتیجه باعث میشود این متغیر اثر مثبتی بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه کشورهای مذکور داشته باشد. متغیر مسافت طبق انتظار تئوری اثر منفی بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه کشورهای اسالمی منتخب داشته بهطوریکه افزایش هر 1000 کیلومتری مسافت بین کشورهای اسالمی منتخب حدود 1 / 16 میلیون دالر سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوجانبه این کشورها را کاهش داده است. علیرغم اثر ناچیز مسافت بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه بین کشورهای اسالمی منتخب اثر منفی این متغیر توضیحی تأییدی بر مبانی نظری و تئوری اثرات منفی مسافت بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوجانبه است. همچنین اثر منفی فاصله بین کشورها بر FDI متقابل کشورهای منتخب گویای این واقعیت است که تشکیل پیمانهای منطقهای به نفع افزایش جریانات سرمایهگذاری دوطرفه است. شاخص ترکیبی اقتصاد دانشبنیان در کشور میزبان که معرف محیط نهادی و زیرساختهای الزم برای رونق نوآوری و توسعه فناوریهای جدید است طبق انتظار تئوری تأثیر مثبتی بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی بین کشورهای اسالمی دارد بهطوریکه طبق نتایج الگوی جاذبه بهبود هر واحد شاخص اقتصاد دانشبنیان در کشور میزبان حدود 31 میلیون دالر بر حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه با کشورهای اسالمی منتخب افزوده است. از اینرو هرقدر بسترهای اقتصاد داناییمحور کشورهای میزبان مهیاتر بوده و محیط نهادی برای توسعه فناوریهای جدید نوآوری و ابداعات مناسبتر باشد FDI متقابل کشورهای منتخب نیز افزوده شده است. باالخره معناداری متغیر مجازی کشورهای عضو اکو نیز حکایت از این دارد که اثرات یکپارچگی منطقهای در قالب عضویت در سازمان همکاری اقتصادی اکو باعث افزایش 11 / 6 میلیون دالری سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه کشورهای مزبور شده است. همچنین ضریب مثبت و معنادار این متغیر مجازی نشان میدهد این سازمان اقتصادی منطقهای با حذف موانع تجاری گسترش آزادسازیهای اقتصادی

33 59 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم سرمایهگذاری از حمایت و جذب و تجارت زمینه در ملی مقررات سادهسازی به است توانسته تاحدودی سرمایهگذاری و تجاری اختالفات فصل و حل خارجی کند. کمک عضو اسالمی منتخب کشورهای متقابل FDI گسترش مالحظات و جمعبندی کشورهای بیشتر در خارجی سرمایهگذاری رد بر مبتنی نگرش شدن سپری از پس کشورها این در سرمایهگذاری نوع این اندازه از بیش مقبولیت شاهد امروزه درحالتوسعه سرمایهدار كشورهای كالن اقتصاد مدیریت در خارجی سرمایهگذاری نقش افزایش هستیم. سرمایهگذاریها نوع این مجدد بررسی تا شد موجب درحالتوسعه کشورهای نیز و گسترش حوزه این به اقتصاددانان ورود با همچنین بگیرد. قرار اقتصاددانان توجه مورد و دیدگاهها و شده انجام خارجی مستقیم سرمایهگذاری به مربوط مطالعات در چشمگیری افزایش برای راهحلی پی در کشورها از بسیاری این بر افزون شد. مطرح متعددی نظریات بههم جدید پدیده دو نیز اخیر سالهای در و برمیداشتند گام خارجی سرمایهگذاری جذب و منطقهای پیمانهای تشکیل و منطقهگرایی آن درکنار و جهانیشدن نام با اولی مرتبط واداشته تفکر این به را اقتصاددانان و شده مطرح داناییمحور اقتصاد موضوع دوم پدیده ار سهمی چه دانشبنیان اقتصاد بستر در منطقهای پیمانهای و توافقات چنین ایجاد که است کرد. خواهد بازی کشوری بین خارجی سرمایهگذاری افزایش در منطقهای یکپارچگی اثرات که است پرسش این به پاسخ حاضر مقاله هدف اینرو از است میزان چه و نحوی چه به اسالمی کشورهای در متقابل FDI بر همگرایی فرضیه درقالب لذا بگیریم. نظر در را فرضی اسالمی مشترک بازار مجبوریم فوق پرسش به پاسخ برای همکاری قراردادهای که اسالمی کنفرانس سازمان عضو منتخب کشورهای تحقیق این در شد. درنظرگرفته اسالمی مشترک بازار از زیرمجموعهای بهعنوان است شده بسته آنها بین نتایج و شد استفاده جاذبه مدل از نیز مقاله در مطروحه پرسش بررسی برای همچنین بهسوی حرکت با که میدهد نشان پرسش این به پاسخ برای تعمیمیافته جاذبه مدل تخمین افزوده منتخب اسالمی کشورهای خارجی سرمایهگذاریهای حجم بر منطقهای همگرایی اشاره واقعیت این بر داخلی ناخالص تولیدات و فاصله نظیر پارامترهایی بهطوریکه میشود کشورها بین متقابل FDI حجم مهمان و میزبان کشورهای بازار اندازه گسترش با دارند.

34 60 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 افزایش مییابد. همچنین کشش متغیر فاصله نیز منفی بوده و دال بر این امر است که مسافت بیشتر بهعنوان مانعی در تسهیل جریانات FDI متقابل است. جمعیت کشور میزبان و مهمان نیز به دلیل صرفهجوییهای ناشی از مقیاس بر میزان جریانهای سرمایهگذاری متقابل کشورهای منتخب تأثیر مثبت دارد. متغیر ذخایر ارزی کشور میزبان نیز به دلیل معنادار نبودن از مدل حذف شد. همچنین شاخص ترکیبی اقتصاد دانشبنیان کشور میزبان که نشانگر نهادسازی کشور میزبان در توسعه اقتصاد داناییمحور است طبق انتظار تئوری اثر مثبت بر سرمایهگذاری مستقیم خارجی بین کشورهای اسالمی در پی دارد بهطوریکه طبق نتایج الگوی جاذبه بهبود هر واحد شاخص اقتصاد دانشبنیان در کشور میزبان حدود 31 میلیون دالر بر حجم سرمایهگذاری مستقیم خارجی دوطرفه بین کشورهای اسالمی منتخب افزوده است. مثبت بودن کشش متغیرهای تولید ناخالص داخلی و جمعیت از یک سو و ضریب منفی فاصله بین کشوری در کل نشان میدهد تقویت یکپارچگی منطقهای بین کشورهای اسالمی حجم FDI متقابل بین کشورهای مذکور را افزایش میدهد. همچنین کشش مثبت و معنادار شاخص ترکیبی اقتصاد دانشبنیان برای کشور میزبان گویای این واقعیت است که بهبود نهادی در عرصه توسعه اقتصاد داناییمحور و تکمیل و توسعه زیرساختهای جذب فناوریهای نو در کشورهای اسالمی میتواند به همگراییهای بیشتر و افزایش حجم جریانهای سرمایهگذاری خارجی متقابل کمک کرده و مثبت بودن متغیر مجازی اکو نیز دلیلی بر همکاریهای بیشتر بین کشورهای اسالمی منطقه تلقی میشود.

35 61 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم منابع: ایران اقتصاد برای منطقهای تجاری ترتیب مناسبترین»تعیین ) 1388 ( دیگران و کریم آذربایجانی صص 13 ش. ایران اقتصادی پژوهشهای فصلنامه شدن«جهانی و همگرایی شاخصهای براساس با جاذبه مدل كاربرد درحالتوسعه: كشورهای اقتصادی»یكپارچگی ) 1382 ( حمیدرضا اشرفزاده مدرس. تربیت دانشگاه تهران دکتری رساله همگرایی«و GMM روش به تلفیقی دادههای مجموعه»OIC اعضای میان منطقهای تجاری ترتیبات ایجاد»ارزیابی ) 1378 ( دیگران و ناصر خیابانی و مطالعات مؤسسه اسالمی کشورهای بین بازرگانی اقتصادی همکاریهای گسترش همایش مقاالت بازرگانی. پژوهشهای کارشناسی پایاننامه اکو«عضو کشورهای بین تجارت بر یکپارچگی آثار»بررسی ) 1376 ( میترا رحمانی الزهرا. دانشگاه تهران ارشد مستقیم سرمایهگذاری بر منطقهای یکپارچگی»اثرات ) 1391 ( ناقلی الهام و رفعت بتول کمیل سید طیبی صص ش. اقتصادی مدلسازی فصلنامه فارس«خلیج حوزه کشورهای در خارجی بر منطقهگرایی و اقتصاد شدن جهانی رویکرد دو تأثیرات تطبیقی»مقایسه ( 1381 )بهار یحیی فتحی 21. ش. دهم سال اقتصادی سیاستهای و پژوهش فصلنامه جهانی«تجارت سرمایهگذاری بر آن تأثیر و منطقهای اقتصادی»همگرایی )1385( شقاقیشهری وحید و رضا نجارزاده )72( 5 ش. اقتصادی تحقیقات مجله منا(«عضو اسالمی کشورهای موردی )مطالعه خارجی مستقیم صص Brenton, P. F. Di Mauro and M. Lucke (1998); Economic Integration and FDI: An Empirical Analysis of Foreign Investment in the EU and in Central and Eastern Europe, Kiel Working Paper, no. 809, Institute for Economy of the Kiel University, November. Daude, C. and E. Stein, E. L. Yeyati (2011); Regional Integration and the Location of FDI, Inter-American Development Bank. Daude Christian and Stein Ernesto (2011); The Quality Institutions and Bilateral Trade, Economics and Politics, vol.19, issue 3, pp Di Mauro. F. (2005); Economic Integration between the EU and the CEECs: A Sectorial Study, LICOS Discussion Paper, no.105 Egger, P. and M. Pfaffermayr (2002); Foreign Direct Investment and European Integration in the 1990 s, Working Papers in Economics, Institute of Economic Theory, Economic Policy and Economic History. Harris, Mark N. and L. Matyas (1998); The Econometrics of Gravity Models, Melbourne Institute Working Paper, no.5/98, University of Melbourne. Hayashi, Fumio (1997); Econometrics, Princeton University Press, Princeton, New Jersey. Hein, Piert and et.al. (2004); Foreign Direct Investment and European Integration: Implications for CEEC, Working Paper no.890.

36 62 پژوهشنامه بازرگانی شماره 84 پاییز 1396 Krugman, P. and A,J. Venables (1995), Globalization and the Inequality of Nations, NBER Working Paper, no.5098, National Bureau of Economic Research. Kumar, N. (1990); Intangible Assets, Internationalization and Foreign Production: Direct Investment and Licensing in Indian Manufacturing, Weltwirtschafliches Archive, 123, no.2, pp Kumar, N. (1998); Internationalization of Technology Transfer by US Multinational: A Transaction Costs Perspectives, Paper Presented at the Annual Meeting of the Academy of International Business, Toronto. M. Kabir Hassan (1998); Is SAARC a Viable Economic Bloc? Evidence from Gravity Model, Journal of Asian Economics, Amsterdam: Elsevier Science, ISSN , vol , 2, p M.Kabir Hassan (2001); FDI, Integration and Economic Growth, Journal of Economic Studies, vol.20 (1). Markusen, James R. (1995); The Boundaries of Multinational Enterprises and the Theory of International Trade, Journal of Economic Perspectives, vol. 9, pp Peter Egger and Michael Pfaffermayr (2002); Foreign Direct Investment and European Integration in the 90 s, Working Papers in Economics. Stein, Ernesto and Eduardo Levy Yeyati (2002); Regional Integration and the Location of FDI, Working Paper, no.492, pp

37 63 یگچراپکی یداصتقا ایهقطنم و ریثأت نآ رب گذهیامرس یرا میقتسم یجراخ لباقتم پیوست